Odhise Paskali

Titulli: Odhise Paskali Wed Mar 19, 2008 11:52 am

Odhise Paskali, një nga themeluesit e skulpturës shqiptare

Stilian Adhami*

Artisti i Popullit, Odhise Paskali mund të cilësohet pa frikë si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar. Odhisea lindi në vitin 1903 në Përmet. Ai u rrit dhe u edukua në një mjedis arsimdashës. Që në rini spikati zgjuarësia, shkathtësia dhe vullneti i tij për studime, aftësi që i bënë të mundur fitimin e së të drejtës së studimit të shkollës së mesme në Itali, ku u shqua si një ndër studentët më të mirë. Po kështu, përfundon me rezultate të mira edhe Fakultetin e Letërsisë e Filozofisë në Torino dhe më pas studion edhe për histori arti.
Që në vitet e hershme, Odhisea dallohet për shpirtin e iniciativës. Ai u bë nismëtar për krijimin e shoqërisë “Studenti shqiptar” në Torino dhe për botimin e revistës së studentëve shqiptarë të atjeshëm në vitet ‘20. Ndërsa në vitet ‘30 e shohim nismëtar të shoqatës “Miqt e Arbrit”; si organizator të së parës ekspozitë të arteve figurative dhe të çeljes së Shkollës së Vizatimit në Tiranë.
Hapat e para të karrierës së Odhisesë janë në fushën e publicistikës. Ai u shqua në estetikë dhe kritikë arti. Shkroi artikuj të ndryshëm me mendime e meditime për artin në mjaft organe shtypi të vendit apo të huaja. Nëse mund t’u hedhësh një sy artikujve të tij të viteve ‘20, mund të vësh re aktualitetin e tyre edhe sot. Sikur këto shkrime të autorit të mblidheshin, mund të bëhej një botim i veçantë mbi publicistikën e tij.
Odhisea dinte t’u përshtatej me shumë zgjuarsi situatave në çdo kohë. Duke gjykuar se vendi në vitet ‘20-‘30 kishte mungesë skulptorësh, me të mbaruar fakultetin dhe studimet për artin, i përvishet punimeve plastike, pra artit të skulpturës pranë ateliesë së një skuptori italian realist e monumentalist të Torinos. Kështu ai bëhet skulptori i parë profesionist shqiptar.
Me pushtimin fashist të vendit, Odhisea si erudit në fushën e artit, caktohet anëtar i Institutit të Studimeve të atëhershme, por në mungesë edhe të porosive të mjaftueshme, për ngritje shtatoresh, detyrohet të çelë një punishte për përgatitje shkumësash për nevojat e shkollave të vendit. Me çlirimin e Shqipërisë nga pushtuesit nazifashistë, krahas vazhdimit të krijimeve skulpturore për figurat e rilindasve, në tematikën e punimeve të tij zënë vend edhe heronjtë e popullit dhe dëshmorët e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.
Edhe pse Odhisea jetoi në Përmet vetëm 14 vjet dhe shumicën e jetës 82-vjeçare e kaloi në Itali dhe në Tiranë, ai ishte i lidhur me vendlindjen. Përveç ecejakeve të herëpashershme pranë familjes në periudha të ndryshme para djegies së shtëpisë së tij në korrik të vitit 1943 nga fashistët, ai krijoi në vendlindje një sërë veprash, midis të cilave skulpturën e “Partizantit Çlirimtar”, punën e grupit skulpturor “Shokët” në varrezat e dëshmorëve të Përmetit; bustin e Naimit; të Nonda Bulkës dhe të Fanjo Çiçakos në qytet; bustet e vëllezërve Frashëri në sheshin para Shtëpisë Muze në Frashër, bustin e dr. Refat Frashërit, etj. Kompleksin e varrezave të dëshmorëve të Përmetit, ai e plotësoi me tri figura për të përjetësuar edhe tre kushërinjtë e tij të parë (Harallamb Papa, Gaqi Vinjau e Foti Adhami). Në shtëpinë e piktorit të merituar Aristotel Papa, që ka më shumë se një vit që është ndarë nga jeta, ndodhet edhe një bust i vëllait të tij, dëshmorit Harallamb Papa, punuar e dhuruar nga Odhisea vite më parë. Ndoshta ky bust mund të mos jetë evidentuar nga Galeria Kombëtare e Arteve Figurative.
Odhisea, duke iu kushtuar kryekëput krijimtarisë së tij, nuk ishte i prerë për çështje administrative. Kur u emërua drejtor i Galerisë së Arteve aty nga vitet ‘60, ai nuk kishte dëshirë as t’i vinin telefon në zyrë, pasi zilja e tij e shqetësonte dhe nuk e linte të punonte.
Përveç punimeve konkrete, ai mbante shpesh shënime në formë ditari, qoftë për meditime mbi artin qoftë edhe kujtime historike, gjë që bëri të mundur, që një vit pas vdekjes së tij më 1986, të botohej libri “Gjurmë jete”, një material në fakt i shkurtuar e i cunguar.
Ndërsa janë ngritur mjaft shtëpi muze për figura të shquara të vendit tonë që nga Mic Sokoli e Luigj Gurakuqi në veri dhe të Vangjush Mio e Hasan Tahsini në jug ( pavarësisht se disa prej tyre janë shkatërruar nga varrmihësit e kombit) do të ishte mirë që këtij rrjeti muzeor t’i shtohet edhe shtëpia –muze e Odhise Paskalit. Ministria e Kulturës, Rinisë e Sporteve ndoshta duhet të marrë një vendim për të rindërtuar shtëpinë e tij në qytetin e Përmetit - një shtëpi dykatëshe me pak dhoma - dhe në një kohë të përshtatshme ajo të kthehet në shtëpi muze (ndoshta për të dy skulptorët e popullit, përfshi dhe Janaq Pacon - të dy përmetarë dhe bashkëpunëtorë në themelimin e skulpturës shqiptare). Krijimi i një shtëpie të tillë muze do të kishte më shumë vlerë të bëhej tani që jetojnë njerëz nga brezi i vjetër dhe njohin strukturën e dikurshme të asaj shtëpie, aktualisht e rrafshuar. Në këtë mënyrë do të plotësohej edhe një dëshirë e Odhisesë, të cilën e ka shprehur aty nga vitet ‘60 në mjediset e Ministrisë së Arsimit e Kulturës. Ai shfaqi dëshirën që në oborrin e shtëpisë së tij në Përmet, të vendosej autoportreti i tij, të cilin e kishte gati. Por kjo ishte e pamundur në atë kohë, pasi nomenklatura moniste lejonte që vetëm për udhëheqësin kryesor të vendoseshin buste e shtatore për së gjalli. Sot Odhisea kujtohet nga veprat e tij skulpturore, të cilat flasin vetë dhe kuvendojnë përditë me kalimtarët. Ndoshta një shtëpi muze, ku të tregohej historia e jetës dhe veprave të tij do të përjetësonte për brezat e ardhshëm imazhin e plotë të këtij personaliteti të madh të artit shqiptar.

Prof. Dr. Stilian Adhami
Anëtar i kryesisë së shoqatës atdhetaro-kulturore “Përmeti”

Titulli: Re: Odhise Paskali Wed Mar 19, 2008 11:52 am

Përkujtohet sot në Galerinë Kombëtare të Arteve skulptori i njohur

Një shekull në daltën e Odhise Paskalit

Admirina Peçi

Ai kurrë nuk kreu studime për skulpturë në jetën e tij. Por kjo nuk e pengoi që ai të ishte ndër më të mëdhenjtë e skulpturës shqiptare.

Odhise Paskali së bashku me famën e artit të tij ka mbërritur në kufirin e moshës ku shënohet shifra 100. Një përvjetor i veçantë që përkujtohet në Galerinë Kombëtare të Arteve me një miniekspozitë skulpture me 8 vepra të ndodhura në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve. Ishte menduar që për artistin e madh nën këtë 100-vjetor të akordohej nga Presidenti i Shqipërisë edhe titulli "Nderi i Kombit". Por ky titull do t'i akordohet vetëm në muajin janar pas vdekjes, skulptorit të sa e sa monumenteve kombëtare, të shpërndara në të gjithë Shqipërinë, Odhise Paskalit. Sipas drejtorit të Galerisë Kombëtare, Abaz Hado, atë ditë do të zhvillohet edhe një simpozium shkencor mbi figurën e artistit. Ndërsa sot paradite në përvjetorin e lindjes së tij, pranë këtij institucioni, përveç një pasqyrimi të shkurtër të kontributit që Paskali ka dhënë në kulturën tonë, do të ekspozohen edhe disa punë të tij, të ndodhura në fondin e galerisë. "Janë 8 skulptura që autori i ka punuar në periudha të ndryshme të jetës së tij, që do të ekspozohen për publikun, mes të cilave figura e një malësori e derdhur në bronz, një miniskulpturë luftëtari, figura e ish-diktatorit Enver Hoxha në rini të tij", thotë drejtori i Galerisë Kombëtare të Arteve, Abaz Hado, sipas të cilit, vepra më interesante që do të paraqitet në këtë ekspozitë përkujtimore është boceti i statujës "Fundi i Nazizmit", e cila ndodhet në oborrin e njërit prej kampeve të përqendrimit "Mathauzen".

E megjithëse, Paskali nuk studioi për skulpturë, ai mbetet më i madhi skulptor shqiptar i të gjitha kohërave. Odhise Paskali ishte shkrimtar, gazetar, përkthyes, piktor, skulptor. Kishte mbaruar studimet e larta për filozofi dhe letërsi në Torino, por deri në vitin 1927 ende nuk e dinte se çfarë drejtimi do të merrte jeta e tij. Ai krijonte në shumë gjini dhe të gjitha ishin të arrira. Ndërsa botonte mendimet e tij në shtypin e kohës, realizonte edhe skulpturë. Vepra e tij e vitit 1924, "I urituri", do të bëhej e njohur për të gjithë shqiptarët brenda dhe jashtë vendit dhe ky ishte momenti kur u dallua më së shumti si skulptor. Një ndër kryeveprat e tij mbetet figura e Skënderbeut, e cila ndryshe nga të gjitha realizimet e deritanishme, duket se i shkon më për shtat heroit kombëtar. Për të ai ka punuar për një kohë të gjatë, ndërsa janë edhe vepra të tjera të tij shumë të njohura si "Flamurtari", "Luftëtari Kombëtar", "Malësori", "Jeronim De Rada", "Naim Frashëri" etj. Por në jetën e tij artistike skulptorit Paskali i humbën shumë vepra. Mendohet se një numër i madh veprash që i përkasin viteve ´30-të gjenden në Itali, Gjenevë, Maqedoni etj. Shumë janë marrë si plaçkë lufte gjatë pushtimit. Në vitin 1925, kur sapo kishte përfunduar kryeveprën e tij "I urituri", Odise Paskali, kërkonte mundësitë për të studiuar në Akademinë e Arteve të Bukura në Itali, dëshirë të cilën mund t'ia realizonte vetëm mbreti. Ai dërgon në Pallatin Presidencial dy veprat e tij të fundit "I urituri" dhe "Fytyrë vajze", vepra që më pas mbetën në pallatin e Zogut, e më pas u nisën për në Itali.

Jeta e skulptorit të madh

Odhise Paskali lindi në Përmet në vitin 1903. Studioi për Letërsi dhe Filozofi në Torino të Italisë, ku më pas vazhdoi studimet për histori arti në vitin 1927. Vite më vonë, në 1931-shin krijoi shoqërinë "Miqtë e artit". Në periudhën 1932-1937, në disa qytete të Shqipërisë, u ngritën disa monumente skulpturore, punime të autorit. Skulptori i Popullit është i njohur për shumë nga punimet e tij, por mbi të gjitha në krijimtarinë e vet të larmishme janë të njohura veprat: "I urituri", "Lufëtari Kombëtar", "Themistokli Gërmenji", në Korçë; "Ushtari i panjohur", "Partizani fitimtar" (Mathauzen, Austri) 1968; Monumenti i Skënderbeut në Tiranë me bashkautorë; Bustet: Naim Frashëri, Jeronim De Rada, Vojo Kushi e shumë vepra të tjera. Për të gjithë ata që e kanë vlerësuar, vepra e tij mbetet një shkollë e vërtetë arti.

Titulli: Re: Odhise Paskali Wed Mar 19, 2008 11:53 am

historia e paskalit
intervista

E bija: Jeta e panjohur me italianen Keti

Odise Paskali, 20 vjet me zemrën e gruas në studio

Si i shpëtoi një operacioni të Sigurimit

AFRIM IMAJ

“Zemrën që ke dashuruar nuk bën ta lësh ta tresë dheu”.

I bindur deri në amshim ndaj kësaj filozofie të veçantë, gjeniu i skulpturës shqiptare, Odise Paskali, pas vdekjes së bashkëshortes, ka ruajtur zemrën e saj për 20 vjet me radhë. Kur e ndjera ka ndërruar jetë, ia ka shkëputur atë nga kraharori dhe, pasi e ka përpunuar mirë e mirë, e ka vendosur në vendin më të dukshëm të studios së tij. Për herë të parë ngjarja e rrallë zbulohet nga e bija e artistit të madh, e cila gjatë një interviste për gazetën “Panorama”, zbardh misterin e aktit të pazakontë, që Paskali në gjallje e ruajti me fanatizëm në privatësinë e tij. Eshtë një epilog dashurie i padëgjuar dhe në baladat e hershme. Fati do t’i rezervonte këtë fund historisë interesante të dashurisë së skulptorit më të shquar shqiptar me italianen Keti. E lindur diku nga mesi i viteve ‘20, në auditorët e Universitetit të Torinos, dashuria e pastër mes dy të rinjve të kombësive të ndryshme do të mbyllej një ditë vjeshte të vitit 1947, në një strehë modeste në Tiranë. Në çastet fatale me trupin e pajetë të së shoqes në shtëpi, Odise Paskali do të bënte atë që besonte. Teksa përgatiste për ta përcjellë drejt banesës së fundit trupin e asaj që kishte dashur më shumë në jetën e vet, do të ruante për kujtim zemrën e saj. E bija, Floriana, duke ndriçuar jetën e panjohur të të atit, thotë se zemrën e Ketit e mbajti për 20 vjet në ballin e studios së tij dhe çdo ditë sa futej e dilte prej aty përshëndetej me të në një mënyrë të veçantë. Në emër të dashurisë së këputur në mes, Paskali kishte daltuar ndërkaq edhe bustin e Ketit, që e ruante në krah të zemrës. Për të, thotë Floriana, këndi në të cilën e kishte vendosur ishte diçka i shenjtë dhe hyjnor. Po kush ishte vajza nga Torino që mori zemrën e gjeniut të artit shqiptar? Pse nuk është njohur në opinion kjo pjesë e jetës së Paskalit? Kush ishin njerëzit me të cilët ai ndau dhimbjen për humbjen e Ketit, bashkëshortes që donte sa edhe jetën e vet...

Zonja Floriana! Në librin për babanë tuaj që keni botuar së fundmi përmendni një personazh të panjohur deri tani. Italiania Keti, për të cilin flisni në këtë monografi, shfaqet për herë të parë si një nga bashkëpunëtoret e afërta dhe njeriu i zemrës së mjeshtrit Paskali...
Ka qenë një marrëdhënie e veçantë e babait tim me Ketin, vajzën me të cilën u lidh kur studionte në Torino. U dashuruan aty dhe ngritën srehëzën në Tiranë, ku jetuan bashkë për vite me radhë. Krijuan një familje model me një harmoni të shkëlqyer, e cila do të shkonte kështu deri në vitin 1946. Deri në çastin fatal, ku Keti do të ndërronte jetë papritur në duart e babait. Ka qenë kjo një nga dhimbjet më të mëdha që ka përjetuar ai. Por gjeti forca dhe e mori veten. Gjithsesi, kujtimeve të Ketit asnjëherë nuk iu ktheu krahët. As atëherë kur u martua me nënën tonë, as kur u bë baba, as atëherë kur i thirrën gjysh...
Pra, Keti ka qenë gruaja e parë e babait tuaj. Si ka mundësi që për të nuk është folur kurrë?
Babai e ka pasur të shenjtë privatësinë dhe çdo gjë që kishte të bënte me të kishte dëshirë të mbetej pronë e tij. Ai asnjëherë nuk e pa të arsyeshme për t’u treguar të tjerëve për talentin dhe fisnikërinë e rrallë të saj. Në asnjë rast nuk ka bërë të njohur për opinionin kujtimet intime që kishte me të. Po kështu edhe dhimbjen për humbjen e parakohshme të saj u mundua ta manifestojë brenda vetvetes. Në këtë mes mendoj se, përveç principit të shenjtërisë së marrëdhënieve me Ketin, kishte edhe një arsye tjetër, që e bënte babanë ta mbante çdo gjë brenda vetes dhe mos t’i kushtonte shumë publicitet familjes.
Cila mendoni se ka qenë arsyeja tjetër që Odiseja e ka ruajtur disi në fshehtësi bashkëjetesën me Ketin?
Kjo gjykoj se ka të bëjë me kontekstin e kohës kur ata krijuan familjen në Tiranë. Jemi menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe triumfi i komunistëve do t’u jepte një lloj sensibiliteti marrëdhënieve me të huajt, sidomos me ata italianë, për vet aktivitetin e ushtrisë së Duçes gjatë okupimit fashist të Shqipërisë. Ndjeshmëria e njerëzve menjëherë pas luftës, për më shumë ideologjizmi i marrëdhënieve me të huajt, padyshim do të ishte një rrethanë shtrënguese për familjen e babait, i cili kishte zgjedhur shoqe të zemrës një vajzë italiane nga një familje aristokrate.
Si ua përshkruante babai historinë e njohjes me Ketin dhe çfarë mbani mend nga kujtimet e tij për të?
Historia e dashurisë së tyre zë fill në vitet ’20, kur të dy studionin në Torino. Ajo, një vajzë nga një oborr aristokrat, dhe Odiseja, një djalë i talentuar që studionte në Torino për Histori Arti dhe Filozofi. Pas një njohjeje spontane, të dy kanë gjetur njeriun e zemrës te njëri-tjetri dhe kanë krijuar familjen, fillimisht në Itali e më vonë në Tiranë. Nga shoqet e Ketit dhe të babait të viteve të shkollës kam pasur rast të lexoj shumë kujtime, në të cilat bëhet fjalë për një dashuri të pastër e të mbështetur mbi motive të qenësishme.
Pas kësaj njohjeje të dy do të vinin të jetonin në Shqipëri.
Nuk kishin mundësi për t’u sistemuar në Torino, ca më tepër kur familja e Ketit kishte kushtet komode dhe një pozicion të favorshëm shoqëror atje?
Për këtë kam folur gjatë me babanë. E kam pyetur herë pas here, madje në ndonjë rast e kam quajtur edhe aventurë vendimin e tyre për të lënë Italinë e për t’u kthyer në Shqipërinë e shkatërruar të asaj periudhe. Po çuditërisht ai në asnjë rast nuk ndjente pendesë për atë që kishte bërë, madje shpesh thoshte se njëqind herë të gjendej përpara kësaj dileme, të njëqinda herët do të vepronte njësoj. Ishte idealist dhe çdo gjë nga kënaqësitë e veta e lidhte me fatet e atdheut. Një lloj rilindësi i lindur. Këtë ia kishte kuptuar me sa duket edhe Keti, që në asnjë rrethanë nuk e vuri në diskutim vendimin e tij për ta kthyer talentin e tyre në pronë të vendit tonë.
Pas vdekjes së Ketit, Paskalit i duhej të krijonte të tjera marrëdhënie. Një martesë tjetër me nënën tuaj, një familje të re në të tjera rrethana. A u fashitën kujtimet e tij për dashurinë e parë dhe çfarë përfaqësonte për të vajza nga Torino, që i fitoi zemrën gjatë viteve të shkollës?
Për babanë kujtimet për Ketin ishin pjesë e shpirtit të tij. Unë vërtet kam ardhur në jetë shumë më vonë nga vdekja e saj, por qysh fëmijë më ka ndjekur imazhi që më kishte rrënjosur babai për të. Pastaj, nga mënyra se si e kishte vendosur ai profilin e familjes, Keti do të mbetej gjithnjë në ballin e vendit. Gjithnjë e re, energjike, e brishtë, e dashur...
Kur thoni në ballin e vendit, kini parasysh nderimin e Odisesë për kujtimin e Ketit?
Kur them në ballin e vendit, kam parasysh shumë më tepër se kaq. Mjafton të kujtoj që babai deri ditën e fundit të jetës e pati në ballin e studios së tij bustin dhe zemrën e Ketit. Për të prania e tyre në vendin më të dukshëm ishte mjaft domethënëse. Dhe po t’i vije re mënyrës së veçantë si komunikonte me to sa herë futej e delte nga studioja, patjetër që do të emocionoheshe e do të bije në mendime. Ishte një ritual i përditshëm. E niste ditën e punës me pastrimin e bustit dhe ledhatimin e enës së qelqtë ku ishte zemra e Ketit dhe pas disa çasteve mbërthyer mbi to, fillonte nga projekti që kishte lënë në mes. Për të këto momente ishin të shenjta, diçka intime e hyjnore njëherazi. Askënd nuk pranonte ta shkëpuste sadopak nga ky komunikim i heshtur dhe asnjërin nuk preferonte ta sqaronte për atë që bënte.

Titulli: Re: Odhise Paskali Wed Mar 19, 2008 11:53 am

Me siguri që bustin e kishte bërë vetë apo jo?
Bustin e Ketit e kishte bërë vet, siç thoshte, jo me thonj e me daltë, po me shpirt. Madje jo vetëm kaq, por e mbante veprën më të mirë të tij. E kanë pohuar këtë edhe mjaft nga kolegët dhe njerëzit e shquar të artit. “Keti” ka qenë një vepër e rrallë që vështirë se përsëritet...
Pse thoni ka qenë, a nuk është ruajtur kjo vepër e rrallë?
Si gjendje inventari është, po e denatyruar. E denatyruar në një mënyrë profesionale, që nuk mund të restaurohet më. Ka vënë dorë mbi të një dorë e fëlliqur, pikërisht atëherë kur në studion e babait vërshuan si talebanët disa pseudoartistë, në kohën që babai kishte ndërruar jetë.
Po kjo “zemra” që mbante në studio Paskali, ishte ndonjë punim tjetër?
Ishte zemra e vërtetë e Ketit...
Zemra e Ketit? Si ka mundësi?
Po, po, zemra e saj! Atë e pati ruajtur babai të balsamosur në një enë qelqi. Sa herë futej në studio atij i dukej se dëgjonte tik-takun e saj. Kur isha e vogël nuk mund ta kuptoja domethënien e këtij rituali, po më vonë do ta merrja vesh.
Në çfarë kushtesh e ruajti Paskali zemrën e Ketit?
Kjo është një histori më vete, me të cilën ai na njohu kur ishim rritur. Vetëm atëherë na ka rrëfyer misterin që fshihej pas saj. Qysh nga ajo kohë e deri sot nuk kam dëgjuar një ngjarje të tillë. Gjithsesi, babai dëshironte që kjo të mbetej në privatësinë e familjes dhe të dashamirësve të tij. Ishte një zgjidhje e tij në emër të një dashurie dhe të përjetësisë së saj. Nejse, të flasim për kushtet në të cilat babai duhej të prodhonte këtë histori...
Si mundi ta ruajë zemrën e Ketit?
Kur morën fund përpjekjet e jashtëzakonshme të babait për t’i shëruar sëmundjen në vesh, që më vonë do t’i depërtonte në tru, duhej ti bënte përcjelljen e lamtumirës. Keti po ikte, por zemrën e saj që rrahu kurdoherë me zemrën e tij ai nuk donte që ta treste dheu. E dashura e tij që la çdo gjë në vendlindjen e saj për t’i qëndruar pranë, tashmë duhej të tretej në tokën e huaj. “Të paktën t’i ruaj zemrën”, mendoi babai dhe me mënyrën e tij realizoi atë që i tha zemra e vet. Në kuzhinën e vogël të banesës dy-katëshe në bulevardin “Zogu i Parë”, në katin e parë të së cilës ishte atelia e tij e punës, ngriti laboratorin që i duhej. Mbylli derën dhe filloi të operojë vet mbi trupin e të dashurës pa jetë. Hapi kraharorin e saj dhe i mori zemrën. Pasi e përpunoi me formalinë, të cilën e kishte siguruar më parë, e futi në një enë qelqi të porositur enkas për këtë punë. Pastaj e vuri në ballin e studios.
Dhe e ruajti aty për shumë vite...
Për gati 20 vjet e ruajti në studion e tij, si një gjë të shtrenjtë. Përpara saj ndjehej i qetë dhe i ngazëllyer njëherazi. Nuk kishte dëshirë që këtë ta bënte publike. Mjafton ta dinim ne, fëmijët dhe të dashurit e tij. Ishte dashuria e tij e këputur në mes. Zemra e Ketit ishte imazhi i saj.
A kishte njeri që e ndihmoi për balcamosjen e zemrës?
Jo. Unë thashë që ai u mbyll i vetëm në kuzhinë dhe aty manipuloi vet me trupin e Ketit. E kishte mësuar më parë fatin e keq të saj dhe kishte marrë të gjitha masat e nevojshme për të përpunuar zemrën, që do t’ia ruante si kujtim të përjetshëm. Po të njëjtën gjë bëri edhe me trupin e saj. E balcamosi vet me merak dhe e veshi me rrobat që i kishte lënë amanet Keti. Me një përkujdesje të veçantë përgatiti edhe banesën e fundit të saj. Kishte përgatitur dy arkivolë që futeshin te njëri-tjetri. I pari që mbante trupin e saj ishte metalik. I dyti, brenda të cilit futej i pari, ishte prej druri. Të dy arkivolët në të katër cepat, kishin katër gypa ajrosje. Po kështu edhe në katër cepat e varrit të madh që i bëri, kishte katër gypa ajrimi që komunikonin me vrimat e dy arkivoleve. Për shumë vite kjo banesë e veçantë e Ketit hijeshonte varrezat publike të “Varrit të Bamit”. Kur do të zgjerohej qyteti i Tiranës bëmë transferimin e saj prej aty në Sharrë, aty ku prehet edhe babai...
Përveç bashkëjetesës me Ketin, për të cilën nuk është folur më parë, ka pasur ngjarje të tjera që nuk njihen për Odise Paskalin?
Është edhe një ngjarje tjetër me të cilën jemi njohur shumë vonë. Një ndodhi që ka të bëjë me misterin e një operacioni të fshehtë të Sigurimit të Shtetit, për ta futur në burg si element antiparti. Dikush kishte përgjuar në jetën e tij, dikush kishte hulumtuar në dorëshkrimet e tij dhe e kishte denoncuar te operativi i Sigurimit. Që këtej kompetenti do të ndërtonte skemën e një operacioni në të cilën do të angazhohej edhe ministri i Brendshëm për ta prangosur tim atë si tradhtar dhe njeri që ruante nostalgji për jetën në metropolet borgjeze të Italisë. Procedura për të goditur Odisenë arriti deri te Enver Hoxha. Për këtë unë di fare pak. Di që ende janë gjallë protagonistët e këtij operacioni. Ashtu siç është ende gjallë edhe njeriu që e këshilloi. Me sa di ka qenë Xhelil Gjoni, që e ka mbyllur këtë histori me një qortim në zyrën e sekretarit të Komitetit të Partisë së Tiranës.
...vijon nesër

Mjeshtri i skulpturës: 60 vjet, 600 vepra

Në 60 vjet, “Skulptori i Popullit”, Odise Paskali, ka bërë rreth 600 vepra. Më shumë se galerinë e gjerë të personazheve, mjeshtri i shquar ka gdhendur në bronz historinë e Shqipërisë, duke bërë monumentet e të gjitha figurave të kombit, që nga rilindja, pavarësia, monarkia, Lufta Nacionalçlirimtare e deri te regjimi komunist. “Luftëtari Kombëtar”, “Skënderbeu”, “Fan Noli”, “Onufri”, “Ahmet Zogu”, “Enver Hoxha”, “Naim Frashëri”, “Flamurtari i Vlorës”, “Çerçiz Topulli”, “De Rada”, “Pashko Vasa”, “Migjeni”, “Isa Boletini”, “Idriz Seferi” etj. janë vetëm një pjesë e monumenteve që ka bërë Odise Paskali

Esseja e lamtumirës

“Esseja nr.425” Kështu e ka cilësuar në librin e kujtimeve Odise Paskali njërën prej krijimeve spontane, që është njohur ndryshe si eseja e lamtumirës. Në pak radhë mjeshtri i shquar i skulpturës ka hedhur një mesazh interesant, që sa herë e lexon të vë në mendime. Ja ç’thotë ai: “Lavdia shpesh ndrin kur protagonisti ka vdekur. Njeriu që luajti një rol të nderuar për shoqërinë, i lë asaj trashëgim veprën, mundin, shpirtin që shkëlqen i rrethuar me aureole. “Si trashëgim ju lëmë shpirtin tonë” këndoi Asdreni ynë. Kjo është lavdia që lë vlerat e vërteta të shkrira në jetën e pavdekshme të kombit”.

Varrmihësi Shkreta: Mjeshtri me papion, çdo të diel vinte te “Varri i Bamit” me pajton

“Ai vinte çdo të diel, gjithnjë në orën 10:00 dhe rrinte gati gjysmë ore te varri i së shoqes. Ndizte nga një qiri te katër qoshet e tij, vendoste një tufë të madhe me lule dhe ikte i përlotur”. Kështu e nis rrëfimin e tij 80-vjeçari Xhem Shkreta, njeriu që ka bërë varrmihësin e Komunales në fillimin e viteve ‘50. Ai është njohur me mjeshtrin e skulpturës krejt rastësisht, teksa i ka tërhequr vëmendjen rituali i veçantë i homazhit të tij.
“Mëngjesin e çdo të diele, te hyrja e varrezës do të shfaqej pajtoni me të cilin vinte përherë”, kujton Shkreta. “Si gjithnjë i veshur ‘shik’ me një kostum të zi dhe papion te fyti. Mbante kurora me lule të bukura në dorë dhe shpesh më kërkonte ta ndihmoja për ta shoqëruar te varri i Ketit. Pastaj ecte më ngadalë. Ngadalë dhe i përlotur. Shkonte te strehëza e së shoqes dhe përulej në gjunjë. Ishin çastet kur ai nuk donte t’i rrinte njeri pranë. Rrinte gati gjysmë ore ashtu. Kush e di çfarë bënte. Si çohej në këmbë, fillonte të pastronte varrin dhe rregullonte kurorat me lule, që rrallëkush i kishte atëherë...”.
Për vite të tëra, sipas varrmihësit Shkreta, Odise Paskali do t’i nënshtrohej këtij rituali në një mënyrë gati të çuditshme. Kështu deri në ditën kur “Varreza e Bamit” do të çpopullohej, për të ndërruar destinacion. Pikërisht atëherë mjeshtri do të paraqitej nga të parët, madje me një staf të tërë. Ndër njerëzit që ka marrë pjesë në zhvarrimin e Ketit ka qenë edhe Xhem Shkreta. I ka të paharruara mbresat e asaj dite 70-vjeçari që ka bërë varrëmihësin në vitet ‘50. “Atë ditë profesori ishte tërësisht i hutuar, po e mbante veten. Çdo gjë e bëri me përkujdesjen e tij, ashtu siç drejtoi nga afër edhe rivarrimin në zonën e Sharrës”, shton Xhem Shkreta, që e ka përjetuar nga afër këtë ritual të trishtë të mjeshtrit të madh të skulpturës shqiptare.

neser do te lexoni

Rrëfimi i Adriatik Kallullit, studiuesit që Paskali i besoi redaktimin e librit të kujtimeve
Si u penalizua mjeshtri i skulpturës shqiptare për shkelje të moralit komunist dhe ideologjisë proletare në krijimtari
Nostalgjia e artistit për idealistin Bled Paskali dhe hulumtimet e ekspertëve të besuar të Partisë mbi shfaqjet dekadente në librin “Gjurmë jete”
Odiseja e veprës së Paskalit gjatë kontrollit të fshehtë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”
Kush ishin njerëzit që censuruan kujtimet e gjeniut të skulpturës dhe çfarë mbeti në librin e botuar nga dorëshkrimi i tij